---

Opis obiektu:

---

Historia Kolna ściśle związana jest z Żydami. To historia dobrobytu w okresie rozwoju handlu i przemysłu miasta, ale również tragiczna historia prześladowań, cierpienia i śmierci, która teraz powinna stanowić dla wszystkich przestrogę. Ale zacznijmy od początku.

Kolno pierwotnie znajdowało się wśród bagien, obecnie osuszonych a nazywających się dawniej Łosiowa Biel, nad rzeką Pisą tworzącą teraz popularny szlak kajakowy. W 1379 r. wielki mistrz zakonu krzyżackiego, Winrych von Kniprode, spłynął tym szlakiem. Prowadził on jeziorami mazurskimi z Rynu do Pisza, skąd rzeką Pisą do Narwi i dalej Wisłą do Torunia. Nieraz wyprawy krzyżackie odbywały się właśnie tym szlakiem żeglugowym.

Zmiana lokalizacji ze Starego Kolna na obecne miejsce nastąpiła w latach 1434–1443, ponieważ zaczęło brakować miejsca dla osady i ludzi, poza tym Pisa utraciła swoje znaczenie na rzecz dróg lądowych.

W XVII w. w Kolnie zaczęli osiedlać się pierwsi Żydzi. W XIX wieku i I poł. XX wieku odgrywali oni znaczącą pozycję w mieście. Byli pracowici i przedsiębiorczy, skupieni na pracy, domu i modlitwie. W 1827 w mieście żyło 784 Żydów, stanowili 38% mieszkańców; w 1857 – 2084 Żydów, czuli 62% mieszkańców. W 1939 Kolno zamieszkiwały 5163 osoby, z czego Żydzi stanowili 67%.

Około 1880 r. powstała w Kolnie jesziwa, czyli wyższa szkoła dla nieżonatych studentów żydowskich. Dzieci żydowskie uczyły się w tradycyjnych chederach. Przed II wojną światową w miasteczku powstał cheder reformowany.

W 1927 r. rozpoczęły się antysemickie zdarzenia, które nasiliły się w latach trzydziestych. W czasie II wojny światowej hitlerowcy dokonali eksterminacji żydowskich mieszkańców Kolna. Polacy również przyczynili się do ich śmierci i prześladowań. W lipcu 1941 r. do Kolna wkroczyły wojska niemieckie. Specjalna niemiecka grupa egzekucyjna dokonała pierwszego pogromu. Polacy również mordowali Żydów, gwałcili kobiety, rabowali ich dobra. Szymon Datner w publikacji "Zagłada Żydów w Kolnie" (Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma, relacja nr 301/1996) tak opisał wydarzenia z Kolna: "5 lipca 1941 roku Niemcy i ich polscy pomocnicy wygnali całą żydowską ludność i zebrali ją wokół pomnika Lenina. Przy akompaniamencie okrutnego bicia i wrzasków statua zostaje rozbita. Gruzy zostają załadowane na wozy, do których wprzęgnięto Żydów w tałesach. (.....) Odprowadzana żartami i śmiechem mieszkańców rusza kolumna Żydów ze śpiewem "Hatikwa" na żydowski cmentarz. (....) Na cmentarzu Żydzi wykopali grób, kazano im modlić się, śpiewać i przy wielkiej radości znęcających się, gruz po statui Lenina zostaje zakopany. Przy wyjściu z cmentarza i zakończeniu "uroczystości", polscy chuligani tworzą szpaler i pałkami biją głowy żydowskie". 15 lipca 1941 r. Niemcy rozstrzelali żydowskich mężczyzn z miasteczka. 18 lipca 1941 r. wyprowadzili wszystkie żydowskie kobiety i dzieci do wioski Mściwuje. W tym miejscach dokonywano masowych egzekucji Żydów, podczas których zginęło ich ponad 2 tysiące. Obecnie znajduje się tam cmentarz żydowski z tego czasu.

Dzięki żydowskiej historii miasta sporo zabytków w Kolnie związanych jest właśnie z Żydami. Wśród zabytków miasta synagoga i cmentarz żydowski. Inne to średniowieczny układ urbanistyczny w wydzielonej części Kolna i 2 cmentarze: rzymskokatolicki nieczynny z początku XIX wieku i wojenny z I wojny światowej.

W poł. XIX w. przy dawnej ul. Bożniczej, a obecnie ul. Strażackiej zbudowano bożnicę i szkołę żydowską, które zostały spalone w 1932 r. Odbudowano szkołę, w której mieściła się potem synagoga (do 1940 r.) W trakcie II wojny światowej naziści zniszczyli ją. W latach powojennych w budynku znajdował się sklep, punkt skupu owoców, magazyn Gminnej Spółdzielni. Potem przejęła go Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego i sprzedała prywatnemu przedsiębiorcy. Funkcjonuje tam teraz hotel.

Cmentarz żydowski w Kolnie założono w 1817 r. Wcześniej Żydzi chowali zmarłych w Śniadowie i Łomży. Do dziś zachowało się bardzo wiele nagrobków lub ich fragmentów (ok. 300). W zwieńczeniach niektórych macew widoczne są proste płaskorzeźby, przedstawiające między innymi lwy, święte księgi i świeczniki. Można wyodrębnić podział na kwatery grzebalne męskie i kobiece. Na szczycie wzgórza, na którym ulokowano kirkut, znajdują się pozostałości nagrobków kolumnowych, wykonanych być może w formie złamanego drzewa - pomniki takie stawia się na grobach osób zmarłych w młodym wieku.